Nekih pouzdanih podataka o seobi Srba u Južnu Ameriku, počev od osamdesetih godina prošlog veka (XIH veka, prim. prir.) do danas, gotovo i nema. Zbog toga se svi napisi o iseljenicima srpskog porekla u latinskom delu Amerike, južno od Rio Grande, zasnivaju samo na procenama.
Useljavanje Srba u Južnu Ameriku počelo je krajem prve polovine XIH veka (Dahl, 1974), nakon što su zemlje ovog dela sveta stekle nezavisnost. Gotovo da nema bitnije razlike između naseljavanja Severne i Južne Amerike (Mišović, 1993), izuzev u tome što je doseljavanje u Severnu Ameriku počelo nešto ranije i što je bilo intenzivnije od naseljavanja južnog dela američkog kontinenta. Prvi srpski doseljenici bili su mornari, iz Boke Kotorske i Dalmacije, koji su na brodovima, pod raznim zastavama, stigli do južnoameričkih obala. Na tlo Južne Amerike prvi je stupio Dubrovčanin, Brazilije Braseljić (Mišović, 1993). I većina mornara koji su doplovili u gradove Perua, Argentine, Čilea i Urugvaja bili su iz Dalmacije, iz Dubrovnika, posebno moreplovci koji su navigacione veštine stekli u pomorskoj školi u Perastu i na brodovima čuvenih bokeljskih kapetana (Mišović, 1993). Neki od njih učestvovali su i u borbama za oslobođenje Argentine (Soldatić, 1948). Međutim, tek krajem prošlog veka brojniji iseljenici sa Jadranske obale počeli su da se doseljavaju u Argentinu i Čile, a veće grupe dolaze posle Prvog svetskog rata, kada su SAD uvele godišnje kvote za useljenike i kada je ograničavan njihov ulazak u SAD.
Srbi sa Jadranske obale, bokeljski i dalmatinski mornari, iskrcali su se prvo u Buenos Ajresu (Dahl, 1974), jer su kao mornari i kapetani tražili zaposlenje duž južnoameričkih reka i obala. Jedan od tih bokeljskih mornara, koji je kao doseljenik živeo u Argentini, bio je kapetan Miloš Vukasović (1842-1908). On je 1870. godine osnovao parobrodsko društvo „La platense“, u Buenos Ajresu, koje je postalo jedno od najjačih u Južnoj Americi. Vukasović je bio iskusan pomorac i dobar pomorski privrednik, ali se bavio i naukom. Projektovao je nove brodove za svoju kompaniju i za druge firme. Pored toga, obavljao je i značajne diplomatske funkcije. Bio je dugo godina počasni generalni konzul Crne Gore u Argentini i generalni konzul ruske vlade u Argentini. Za zasluge za razvoj diplomatskih i trgovinskih veza između Argentine i Rusije, ruski car ga je odlikovao ordenom Svetog Stanislava, s pravom naziva „kavaljer“. Za zasluge koje je učinio za rodnu Crnu Goru i Crnogorce koji su se u njegovo vreme doselili u Argentinu, knjaz Nikola mu je odao veliko priznanje, a kada je 1906. godine boravio na Cetinju, Knjaz mu je ponudio da bude ministar spoljnih poslova Crne Gore. Kapetan Vukasović nije tu ponudu prihvatio (Mišović, 1993).
Krajem XIH veka, u Južnu Ameriku dolazi veći broj iseljenika sa južnoslovenskih teritorija i naseljavaju se u Rosariju, u državi Santa Fe. Sve do početka Prvog svetskog rata njihov broj nije bio veliki. Argentinski popis iz 1914. godine identifikuje 316 Srba, 1.575 Crnogoraca i 38.123 austrougarskih doseljenika, među kojima je verovatno najviše bilo Hrvata, Slovenaca, ali takođe i Srba. Razume se, najpre Prvi svetski rat, a kasnije ekonomska recesija ograničila je priliv doseljenika sa naših teritorija. Međutim, već 1939. godine blizu 50.000 lica poreklom iz Jugoslavije živelo je samo u Buenos Ajresu (Dahl, 1974). Inače, za tu godinu procene pokazuju da je u Argentini bilo oko 80 hiljada lica poreklom iz Jugoslavije (Božović, 1968), više nego što ih je bilo u Kanadi.
Za vreme Drugog svetskog rata, među iseljenicima se razvijao patriotski antifašistički pokret, uprkos izvesnoj izolovanosti i nedovoljnoj povezanosti s akcijama iseljeništva u SAD i sklonosti argentinske vlasti i vlada drugih latinskoameričkih zemalja da otvoreno sarađuju sa silama Osovine. Srpski iseljenici su se okupljali na platformi Jugoslovenske narodne odbrane, koja je ranije bila pod izrazitim uticajem režima predratne Jugoslavije i zastupala „jugoslovenski unitarizam“.
Jugoslovensko iseljavanje u Argentinu je nastavljeno, istina u manjem obimu, i posle Drugog svetskog rata. Posle 1945. godine ono se svelo na useljavanje političke emigracije i raseljenih lica. Taj broj nije bio tako veliki, kao što je bio slučaj, na primer, sa prilivom raseljenih lica u SAD i Kanadu. U periodu između 1947. i 1957. godine u Argentinu je ušlo najmanje 14.200 emigranata iz Jugoslavije. Od tog broja 9.600 uselilo se 1947. i 1948. godine. Prema rezultatima popisa 1947. godine, 29.164 lica se izjasnilo da je poreklom iz Jugoslavije, a prema popisu stanovništva 1960. godine ta cifra je dostigla zbir od 36.661. Međutim, iseljenički listovi i druge procene sugerišu zaključak da je broj iseljenika i njihovih potomaka znatno veći i da prelazi 100.000, od kojih je oko 10% došlo u Argentinu nakon 1945. godine (Dahl, 1974). U to vreme, dve političke ličnosti, koje su pre i u toku Drugog svetskog rata bile značajne u Jugoslaviji, Milan Stojadinović i Ante Pavelić, našle su utočište u Argentini.
Činjenica je da je jugoslovenski iseljenički pokret, kako u Severnoj tako i u Južnoj Americi, naročito početkom XH veka, bio pod velikim uticajem Jugoslovenskog odbora iz Londona. To je imalo za posledicu snažan razvoj jugoslovenstva među našim iseljenicima kao protivteža „austrijakiji“, koja je inače bila dominantna u Južnoj Americi. Pred Prvi svetski rat od 2.598 iseljenika sa prostora bivše Jugoslavije, njih 59% se izjašnjavalo kao Hrvati, 27% kao Austrijanci, a 14% kao Dalmatinci, Dubrovčani, Bokelji, Crnogorci i Srbi. Prema nalazima Ljubomira Antića (1987), prvi znaci stvaranja Jugoslovena primećeni su 1914. godine na skupovima Hrvata, Srba i Crnogoraca u Buenos Ajresu, kada je odbijen zahtev za mobilizaciju naših iseljenika. Dokaz o jačanju grupacije Jugoslovena, koju Antić karakteriše kao aktivnu manjinu, može se naći u uspešnom prikupljanju materijalne pomoći u iznosu od 3,3 miliona dinara. Pomoć je upućena srpskim zarobljenicima, crnogorskom i srpskom Crvenom krstu i jugoslovenskoj siročadi. Antiaustrijski, ali i projugoslovenski bile su orijentisane i iseljeničke novine „Sloboda“, „Domovina“, kao i „Jugoslavija“ i „Jugoslovenska država“, inače glasila Jugoslovenske narodne odbrane. Srbi i Crnogorci su u takvom jugoslovenstvu našli dobro nacionalno utočište, koje im je omogućavalo da iskažu svoj kulturni identitet. U Južnoj Americi, srpski je u jugoslovenskoj koloniji bio službeni jezik, a pesma „Tamo daleko“ zvanična iseljenička himna. Uostalom, i sama misao vodilja koja je bila i politički program JNO, izrečena na kongresu u Antofagasti (Čile) 1916. godine glasila je: „Srbi-Hrvati-Slovenci zajedničkim imenom Jugosloveni, jedan su narod!“
Na kraju Prvog svetskog rata, Jugoslovenska narodna odbrana imala je 65 ogranaka sa pet hiljada članova u Južnoj Americi, od ukupno 50.000 jugoslovenskih iseljenika. Od toga se za 2.000 ljudi, među njima stotinak Crnogoraca i Srba, moglo reći da su imućni. Najuticajniji među njima bio je svakako „padrone“ Pasko Baburica. On je još 1914. godine u svom izveštaju Ljubi Jovanoviću, ministru spoljnih poslova Kraljevine Srbije, pisao da „naša kolonija sa ženama i decom broji 1.200 duša“. Podeljena je na manjinu, bogataše, koji su anacionalni i većinu, siromahe, koji su nacionalni. Prvi su „svesna kolonija“, koja je davala pare za jugoslovenstvo i Jugoslovenski odbor u Londonu (45 miliona dolara), a drugi su samo narod.
Crnogorci i Srbi bavili su se ponajviše stočarstvom, šumarstvom, trgovinom i nešto malo industrijskim poslovima. Neki od njih su iz Otadžbine krenuli u Južnu Ameriku kao ugledni trgovci. Kada je, na primer, Vasilije Vasiljević, još 1537. godine, iz Sevilje krenuo u Peru, imao je uz sebe preporuke španske vlasti i robu vrednu hiljadu zlatnih dukata.
U kasnijim periodima, naročito posle Drugog svetskog rata, Crnogorci i Srbi su se sporadično useljavali u Južnu Ameriku. Od srpskih političara 1949. godine u Argentinu se iz izbeglištva na Mauricijusu uselio Milan Stojadinović, premijer u Kraljevini Jugoslaviji. Dve godine kasnije, Stojadinović je pokrenuo list „El economista“, u kome je saradnik bio i slavni pisac Miloš Crnjanski. Kako Južna Amerika sredinom XH veka nije uspela da značajnije ojača svoj ekonomski položaj, to područje nije više privlačilo evropske, pa ni crnogorske i srpske migrante. I pored toga što nije bilo masovnog priliva novih doseljenika, jugoslovenska, odnosno srpska kolonija na „zelenom“ kontinentu očuvala je koliko-toliko nacionalni duh.
Sredinom šezdesetih godina zaustavljen je dalji priliv iseljenika u Južnu Ameriku zbog, pre svega, visokog rasta stanovništva u regionu, smanjenja ekonomskih mogućnosti bržeg razvoja latinskoameričkog društva i implikacija vezanih za političke i socijalne prevrate. U to vreme, broj iseljenika sa teritorije Jugoslavije i njihovih potomaka je procenjen (Dahl, 1974) za: Argentinu 130.000, Boliviju 3.500, Brazil 40-45.000, Čile 20-25.000, Kolumbiju 200, Ekvador 200, Paragvaj 500, Peru 1.000, Urugvaj 3.900 i Venecuelu 2.500.
Prema tome, procene pokazuju da je oko 250.000 lica poreklom iz bivše Jugoslavije. Velika većina je hrvatskog porekla, a na Srbe i Crnogorce otpada do 20% ukupnog broja. Najbrojnije srpske etničke zajednice su u Argentini. Prema nekim procenama (Božović, 1968), sredinom šezdesetih godina u Južnoj Americi je živeo znatan broj Srba i Crnogoraca, i to u: Argentini 6.000; Čileu 1.500; Venecueli 2.000; Brazilu 2.000 i ostalim zemljama 8.000.
Isto tako, sredinom šezdesetih godina u Južnoj Americi je bilo šest crkveno-školskih odbora, ali su imali samo jednog sveštenika (Božović, 1968). Parohije Srpske pravoslavne crkve i crkvene odbore u Južnoj Americi direktno administrira srpski Patrijarh iz Beograda[1].
Izvod iz knjige Svi Srbi sveta Vladimira Grečića i Marka Lopušine, Beograd, 1994.
[1] 2011. godine obrazovana je Eparhija buenosajreska i južnocentralnoamerička SPC, čiji nadležni arhijerej je od 2018. episkop Kirilo (Bojović) – prim. prir.
