U Punta Arenasu i danas postoji muzej Jugoslovenskog pripomoćnog društva, koji je osnovan 1900. godine, a čiji je simbol bio lik Kosovke devojke i Pavla Orlovića
U Čile su se, najpre, doseljavali Bokelji – moreplovci (Mišović, 1993). Pominje se ime Petra Zambelića (moreplovac i istraživač), koji je tragično nestao 1907. godine. Međutim, značajnije useljavanje u Čile odvijalo se, pre svega, preko starih doseljenika – Paska Baburice (1875-1941), Frana Petrinovića (1882-1951) i Lukinovića, koji su uspeli da koncentrišu u svoje ruke celu proizvodnju šalitre (u provinciji Antofagaste), pa su doseljenici sa jugoslovenskih prostora kod njih lako nalazili zaposlenje i dobijali početni kapital kojim su ulazili u trgovinu (Soldatić, 1948). Baburica, Petrinović i Lukinović su proširili proizvodnju u dvadesetak fabrika, proizvodeći oko pola miliona metričkih centi mesečno (Kolin, 1921). Druga po veličini i količini proizvodnje firma bila je u rukama braće Mitrović, takođe u provinciji Antofagaste. U ovoj provinciji pominje se i trgovina luksuznom robom „La Serbia”.
Jugoslovensko, a time i srpsko iseljeničko školstvo pojavljuje se u Čileu tek za vreme Prvog svetskog rata, jer je 1916. godine u Antofagasti otvorena Jugoslovenska mešovita „pučka“ škola. Godinu dana kasnije Jugoslovenska škola je počela sa radom i u Punta Arenasu. Počasni predsednik Školskog veća bio je Crnogorac Ivan Ivanović, a učitelj Petar Gašić. Ivanović je još 1872. godine došao sa Brača u ovaj grad udaljen 1.200 kilometara od Santjaga de Čile. Bio je prvi predsednik Slavjanskog pripomoćnog društva 1894. godine u Antofagasti („Politika ekspres“, 1987).
Osnivač škola, koje su imale i vrtić, bila je Jugoslovenska narodna odbrana, a finansijeri sami iseljenici. U prvi razred tih godina upisano je bilo 110 đaka. U to vreme u Čileu je živelo do pet hiljada Jugoslovena, najviše Dalmatinaca, ali i Crnogoraca i Srba poreklom južno od Omiša i sa ostrva Brač. Dve trećine njih živelo je u ova dva grada, a sama Antofagasta je imala 1.200, a Punta Arenas 2.500 jugoslovenskih iseljenika. Oni su bili okupljeni oko ogranka JNO „Petar Petrović Njegoš“ (sa 244 člana) i „Dalmacija“, Slavjanskog pripomoćnog društva i listova „Sloboda“, „Male novine“ i „Domovina“. Pod uticajem JNO u Valparaisu je 1914. godine osnovan i Slavjanski Crveni krst, koji je zapravo bio ispostava Crvenog krsta Srbije, pa je među iseljenicima hrvatskog i jugoslovenskog opredeljenja dolazilo povremeno do nesuglasica, zato što se pomoć slala isključivo u Srbiju i Crnu Goru. Da bi se taj spor prevazišao, u Antofagastu je 1918. godine morao da dođe lično Milan Marjanović, predsednik Jugoslovenskog odbora iz Londona.
Crnogorci i Srbi došli su u Ognjenu zemlju, na rog Južne Amerike, privučeni pričama o zlatu. U Punta Arenasu i danas postoji muzej Jugoslovenskog pripomoćnog društva, koji je osnovan 1900. godine, a čiji je simbol bio lik Kosovke devojke i Pavla Orlovića. Groblje Pomparnas čuva životne priče mnogih od tih ljudi. Na ploči Pedra Kusanovića Salamunića isklesani su stihovi pesme „Tamo daleko“. Pedro Pavlović se seća da je njegov deda došao u Čile iz Metkovića, a gaučo Drago Marković ističe da u ovoj zem lji svi jugoslovenski iseljenici slave srpsku Novu godinu. Porodica Nikole Jankovića iz sela Babija kod Nikšića krenula je u pečalbu još pre dve stotine godina i došla u malo selo Mederijaga da se bavi stočarstvom. Folklorno društvo „Njegoš“ ih već decenijama drži na okupu, da ne zaborave svoju veru, običaje i jezik. U mestu Porvenir, mnogi Čileanci govore srpski, a na lokalnim saobraćajnim znacima stoji obaveštenje: Jugoslavija 18.622 kilometra.
Među našim ljudima koji su se uspeli visoko na društvenoj lestvici u Čileu, valja pomenuti Dragu Pešutića, direktora Banca de Chile, Stanislava Karelovića-Kirigina, vlasnika lista „La prensa Austral“, Simona Carevića, industrijalca, Marka Beovića, suvlasnika rudnika zlata i bakra. Radomiro Tomić je svojevremeno bio kandidat za predsednika Republike, dr Mateo Martinić je direktor Instituta za istoriju, a Toma Martinić, direktor Radija. Valjevac Vojislav Pavićević, znan kao „Gospodin Gigi“, je najveći proizvođač sapuna u Čileu i vlasnik firme „Sinabon“. A Crnogorac Karlos Gonzales Jakšić je bio Čileanski kongresmen i gradonačelnik Punta Arenasa.
Izvod iz knjige Svi Srbi sveta Vladimira Grečića i Marka Lopušine, Beograd, 1994.
